گروه خبری : دانستنیها
تاریخ: ۱۳۹۷/۰۹/۰۵
تعداد بازدید: ۷۹۴۳
زمان مورد نیاز مطالعه: ۸ دقيقه
باغ ایرانی تمثیلی از بهشت
با تاکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی
چکیده :
در انطباق با توصیف بهشت در قرآن کریم که آیاتی از جمال و جلال خداوندی است ، معماران مسلمان با عنایت به این توصیف‌ها به ساخت باغ هایی در این جهان فناپذیر و جاودانگی جهان ابدی و باغ‌های بهشتی باشد . این مفهوم و تجلی آن در باغ و چردیس سازی ایران ، در آرای جهانگردان ، خارجی و مورخان ایرانی ، خاصه در دوران صفوی بازتاب هایی ویژه داشته است که می‌تواند نشان از همت والای معماران در بازسازی تمثیلی باغ ایرانی بهشت باشد که در این مقاله در روش مطالعات کتابخانه ای و با رجوع به اسناد و مدارک مربوط ، مورد بازبینی قرار گرفته است . نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در ادوار مختلف تاریخ ، این گرایش وجود داشته است تا باغ هایی احداث شوند که با تعبیری که از بهشت آخرت مطرح می‌شده ، برابری کند که این تعابیر بر چندین هدف استوار باشد که در این نوشتار به آنها اشاره شده است ، بر این اساس ، در این مقاله تلاش می‌شود تا رویکردی توصیفی ، امکان بررسی و ارزیابی تمثیلی بودن مفهوم باغ ایرانی از بهشت فراهم شود .
مقدمه :
قرآن کریم که خود آیتی از جلوه‌های جمال خداوند است با تکیه بر تصاویری که انسان از سرسبزی و خرمی طبیعت دارد، بهشت را در جهان آخرت توصیف نموده است و پس از اسلام معماران مسلمان با عنایت به این توصیف‌ها ، باغ هایی را در این جهان فناپذیر ، ساخته اند ، که به راستی تمثیلی از بهشت است که در قرآن توصیف شده است ،این معنا در دیدگاه جهانگردان خارجی و مورخین ، هنرمندان و مینیاتوریست‌های ایرانی بازتاب‌های ویژه ای داشته است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود ، از آنجا که باغ ایرانی همواره مفهومی از تمثیل‌های بهشتی را به همراه دارد ، در این مقاله به بررسی دیدگاه مورخین و نویسندگان ایرانی و نظرات جهانگردان خارجی پرداخته می‌شود تا در رویکردی توصیفی ، امکان بررسی تمثیلی بودن مفهوم باغ ایرانی از بهشت فراهم شود .
2- دیدگاه مورخین و نویسندگان ایرانی دوره صفوی :
به غیر از تفاسیر قرآن کریم ، اکثر تالیف مورخین نویسندگان و شعرای دوره‌های مختلف ایران بعد از اسلام ، مشحون از توصیفات ، تشبات ، استعاره‌ها و کاربردهای است که از بهشت آخرت به کار برده اند و این امر در فرهنگ ایران ، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است . در این مقاله برای جلوگیری از طولانی شدن کلا تنها به چند کتاب در این باب اشاره می‌شود که به طور مستقیم به باغ و تشبیه آن به بهشت پرداخته اند .
2-1 تاریخ عالم آرای عباسی :
این کتاب ، تالیف اسکندر بیک ترکمان منشی درباره شاه عباس اول صفوی است که در مطلبی در ذکر آثار خیر و انشاء و احداث عمارات ، به گزارش احداث باغشهر اصفهان توسط شاه عباس و تلقی مردم ان زمان از بهشت موعود در مقام مقایسه باغ‌های احداث شده با بهشت می‌پردازد ، عمارت با صفا و باغات دلگشا به نوعی که طرح کارخانه ابداع در عرصه ضمیر مبارک اشرف طرح افکنده بود ، اتمام یافت ، درختان سر بفلک افراخته و اشجار میوه دارش گویی بطوبی چنان پیوند دارد ، الحاصل هر باغی از آن رشک فرمای باغ جنان و عمارت رفیعش .... گویی سدی و خورنق از آن نشانی است . مجملا معمار همت والای شاهی بترتیب و تزیین خطه افزای صفاهان پرداختند و آن بلده طیبه را از کثرت عمارا و باغات و منازل مرغوب دلگشا و رواقها و منظره‌های بهجت افزا ، مصر جامع ساخته و الیوم خلد برین داغ بندگیش بر جبین دارد و امروز ، چنانچه کمال اسمعیل گفته :
عجب چهار باغی است بهجت افزا
گرش صانی خلد گویند شاید
چو تاریخ آن دل طلب کرد گفتم
نهالش بکام دل شده بر آید
بر این اساس میتوان به کلمه طوبی ، باغ جنان ، خلد برین و ثانی خلد اشاره کرد که نشانگر تشبیهات متداول باغ با بهشت در دوره صفوی میباشد .
2-2 ارشاد الزارعه :
این کتاب به وسیله "قاسم بن یوسف اونصری هروی " در سال 921 ه .ق در اوایل دوره صفوی ، تالیف شده است که از کامل‌ترین و قدیمی‌ترین کتبی است که در مورد " فن کشاورزی " در ایران نوشته شده است . این کتاب به تمثیل از " هشت درب بهشت برین " به " هشت روضه " – فصل – تقسیم شده است و سراسر کتاب مشحون از عباراتی است که نشانگر توجه مولف به بهشت و تمثیل باغ به آن است ، چنانچه در مقدمه ( ابونصر هروی ) در بیان اندرزی از زمان حضرت سلیمان نبی در توصیف باغ خواجه ای آورده است ؛ خواجه ای باغی ساخته بود چون روضه رضوان ، دلگشای و مانند فردوس برین بهجت افزای از نزاهت و صفا چون بوستان بهشت تازه و خرم ، و از غایت طراوت و نضارت رشک گلستان ارم .
درختش ز طوبی دل آویزتر
گیاهش ز سوسن زبان تیزتر
روضه هشتم این کتاب دستورالعمل طرح چهار باغ و عمارت ان را که در نوع خوب بی نظیر است ، ارایه می‌کند ، چنانچه با مطرح ساختن شعری و جملاتی از توصیف بهشت ( ابونصر هروی ) شامل : عمارات جنت آیات و بساتین بهشت آیین و ریاض قدس مزین به لاله‌های زرنگار و گلستان انس " به احداث تمثیلی باغ از بهشت " چهار باغ بهشت آیین " اشاره می‌کند که نشانگر توجه طراحان باغ در آن دوره تاریخی به معنای تمثیلی از بهشت بوده است .
زین باغچه بهشت پرتو
انگیخته هر زمان گل نو
3-2 تاریخ عباسی
این کتاب به وسیله " ملا جلال " منجم باشی شاه عباس نوشته شده است ، به طرح احداث " باغ عباس آباد " – هزار جریب می‌پردازد و نهر احداث شده برای باغ را به " آب کوثر " و باغ هزار جریب " را به بهشت " تشبیه کرده است ( منجم ) ..... و در سال یکهزار و شش نهری عظیم از زاینده رود جدا ساختند و بباغ عباس آباد آوردند و از آنجا بکل باغها جاری ساختند تاریخی بهجت این گفته شده بود ، نوشته شد قطعه ،
دوش عقلم گفت آب کوثری
در بهشتی از شبی آمد پدید
4-2 – دیوان واله اصفهانی
" واله اصفهانی " در دربار پادشاه مغول هندوستانی به سر می‌برده است و اشعار بسیاری در مقایسه " باغها " و شهر دکن هندوستان با " بهشت " و اجرا و صفات نظیر آنها دارد . هر چند این اشعار درباره باغها و شهرهای هندوستان سراییده شده است ، ولی نشانگر آن است که در ادب فارسی آن زمان "تمثیل باغ به بهشت " امری بسیار رایج و متداول بوده است .
آشکار اندر جهان ای آنکه گویی که بهشت
حیدر آباد آشکار است این بهشت آشکار
5-2- کلانتر در روزنامه اش به این نکته اشاره می‌کند که در اواخر دوره صفویه و اوایل افشاریه در اثر کثرت باران باغات دیوانی مثل فردوس و خلد برین و باغات مشهوره بهشت .... بود .
6-2 نصر آبادی در رابطه با تاریخ اتمام بنای کاخ هشت بهشت با به کار بردن ترکیب وصفی " قطع خلد برین " بر تشبیه این کاخ با بهشت که در نام آن نیز مستتر است ، چنین اشاره می‌کند :
ز فیض شاه دیگر گوهری سفت
بدیهه قطع خلد برین گفت
وی همچنین در دو بیت دیگر معانی تمثیلی در توصیف این کاخ دارد :
پی نقش و نگار آن ستوده
ز چشم حور آوردند دوده
بود طالارش از طوبی بسامان
گل او شد خمیر از آب حیوان
3- دیدکاه جهانگردان درباره باغ‌های ایرانی :
گفته‌های جهانگردان از باغ ویلاهای ایرانی و مقایسه آن با بهشت را میتوان به پنج دسته تقسیم کرد :
الف – نقل دیدگاه ایرانیان در تمثیل " باغ " به بهشت موعود .
ب – توجیه مادی این دیدگاه با استناد به " گرمای سوزان " و خشکی بیابان‌های لم یزرع ایران .
ج-توصیف جاذبه‌های مسحور کننده مناظر طبیعی بدون ذکر دلایل و جزئیات .
د-وفور امکانات تفریح خوشگذرانی و رفاه در درباره صفوی .
ه- حضور مجموعه " عناصر باغ‌های ایرانی " کوشک‌ها ، درختان سیز ، آب جاری ، حوض‌ها ، فواره‌ها و گیاهان – که تصویری بهشت گونه ارایه می‌کند .
1-3- توماس هربرت :
هربرت که در دوره صفوی به درباره شاه عباسی راه می‌یابد ، توصیفات دقیقی از شهرهای ایران و باغ‌های آن ارایه می‌کند ، چنانجه در هنگام وداع با شیراز شعری دارد که نشان از تاثیر شدید مناظر محسور کننده این شهر و تمصیل آن به بهشت دارد " چرا باید بر سر آنکه بهشت در کجا قرار داشت به کشاکش برخیزیم ؟ چشم انداز بی همتای تو ، ... بیننده را بدین گمان خواهد انداخت که گویا ، بهشت از میان نرفت ... بدرود ای دیار دل انگیز چون آنگاه که روی از تو بر می‌گردانیم یاد راندن آدم از بهشت در دلم گذشت .
باغ ایرانی تمثیلی از بهشت :
در این گفتار ، دیدگاه انسان از جهان آخرت و تصور او از بهشت را بررسی و تاثیر این دیدگاه‌های تمثیلی منتج از سنت‌های فرهنگی و اعتقادات مذهبی در خلق " باغچه‌های ایرانی " را مورد نقد و تحلیل قرار می‌دهیم تا انطباق یا عدم انطباق آن در مقام مقایسه با سایر عوامل موثر در شکل گیری باغ ایرانی ارزیابی شود . بر این اساس ، مطابق با کتب دینی اساطیری و ادبی که در آنها اعتقاد به بهشت و توصیف آن ارایه شده است ، به دیدگاه انسان ایرانی از " بهشت " و " باغ " در دوره تاریخی مورد نظر پرداخته می‌شود و مهم‌ترین ارزش‌های باغ ایرانی که متاصر از این دیدگاه است ، بیان می‌شود .
)
